Абьюзиван вашкыл

Тергыме статья

Абьюзиван вашкыл (англ. abusive relationships) — тугай вашкыл модель, куштыжо партнёр-влаклан «тиран» ден «жертве» роль-влак келшен толыт, да кудыжо темдыме семын аклалтеш да ик партнёржо велым ӧкымлымӧ койыш дене йыгырлалтеш.

Агрессор, але абьюзер, шке жертвыжым эре эскерен шогаш манын, тудын кӧргӧ вийжым темдалын, манипулироватлен, газлайтитлен шкелык чекшым пудыртен кертеш. Ӧкымлымаш эмоциональный, финансан, сексуальный але физический лийын кертеш, тыгак шучкын лӱдыктылмым, петырен шындымым але лӱдыктен ойлымым айлен кертеш. Жап эртыме дене абьюз эркын-эркын пӱсем толеш.

Абьюз — гендерный нелылык: ӱдырамаш-влак пӧръеҥ деч ятырлан чӱчкыдын надыр лиедат. Тазалыкаралтыш Тӱнямбал Организацийын уверже почеш тӱняште 27% ӱдырамаш-влак шке партнёрышт велым илышыште шагалже кеч ик гана ӧкымлымаш дене тӱкненыт. Тылеч коч, агрессор, але абьюзер семын, пелаш, пырля илыше але романтике партнёр лиеда.

Терминым кучылтмаш

«Абьюз» термин англичанла «abuse» — «осалын кучылташ, мыскылаш, уда койышым ончыктымаш» — деч лекеш — «злоупотреблять, оскорблять, плохо обращаться».

«Абьюзер» термин (англ. abuser) вий-ӱнарым, эскерен шогымым, мыскылымашым — шке партнёржылан эҥгекым ышташ манын, кеч-могай ӧкымлымӧ йӧным — эртак кучылтшо еҥым ончыкташ кучылталтеш.

Туге гынат психолог-влак палемдат: чыла гаяк вашкыл абьюзивный лийын сеҥа — мужырышто веле огыл, тыгак ача-ава ден йоча, йолташ, пашаште коллеге-влак, преподаватель да студент-влак коклаште да молат.

Абьюзер лийме амал

Абьюзер шотышто пӧръеҥжат, ӱдырамашыжат лийын кертеш. Икмыняр амал дене абьюзер лийыт:

1. Айдемын психике пужлымашыже але психике локтылалтмашыже улмо годым;
2. Абьюзив ешыште ончен куштымаш, кушто ӧкымлымаш кучылталтын, тидыже йочан уш-акылжылан да тудын кӧргӧ чонжылан локтылмо шӱкалтышым ыштен;
3. Шуко комплекс шкалан ӱлыкшӧ акым пуымаш, кудыжым агрессор вес еҥын абьюзшо кӱшеш тӧремдаш тӧча;
4. Айдемын психике тӧрсырлыкшӧ да личностьын социально-негативный манме койышыжын тӱжвак лекмыже, мутлан, тыгайын: торжалык, писын ылыжмаш, кугешнымаш, озаланаш йӧратымаш. Шкем-шке эскерен шогымо ӱлыкшӧ кӱкшыт, шучко торжалык, виешлымашым пыдалмаш, ӱшаныдымаш да эреак шояклаш тӧчымаш тыгак абьюзерын шуаралмаштыже кугу амал лийын кертыт;
5. Айдеме личностьын тыгай дезадаптив койышыжо улмо, кудым пычкемыш триаде маныт (макиавеллизм, психопатий да нарциссизм). Шкендычын шонымашышкет шушаш еҥ-влакым пӱтыркалаш лиеш да кӱлеш манме ӱшанымаш. Тыгак тидыже пӱтыркалымаште раш моштымаш улмым, титакым шижмаш укелыкым, йӱштылыкым ончыкта. Психометрий шкала дене кугу кӱкшыт психопатиян еҥ-влак, социал нормым да правилым пудырташ ямде койышан-влак, ӱлыкшӧ каньысырланымашан-влак, икте-весе коклаште вашкылым кучымаште раш койшо кугешнымашан, ӱлыкшӧ эмпатиян-влак потенциальный абьюзер улыт. Нунылан нарциссизм келшен толеш, тидыже нунын мом ыштымыштлан йыр улшо-влак деч эреак ӧрын моктымашым да тӱткышым йодмашыште палдырна.

Абьюзив вашкылын палыже-влак

Абьюз тӱрлӧ вашкылыште шкенжым ончыктен кертеш гынат, икгайлык койыш-шоктышат уло:

• Ушкалымаш — абьюзер моло еҥ-влак дене (поснак надырлан ваштарешла улшо пӧръеҥ але ӱдарамаш дене) мутланымылан нимогай амал деч посна путырак уда койышым ончыкта да вес еҥым ушештарыме годым орен кудалта, йыҥгыртымым, ваш серкалымым терга;
• Титаклымаш — абьюзер шке партнёржым эре титаканыш лукташ тӧча да чыла нелылык, сырымаш да эсогыл шке койышыж верч мут кучымым весе ӱмбак кусара. Южгунам виешлымымат жертве «шке тыге ышташ алгаштерн» манын умылтара;
• Тотальный манме эскерымаш — агрессор надырын кажне йолтошкалтышыжым эскера, кушто да кӧ дене улмыжым тудо эртак пален шогышаш. Ситартышыжлан, тиде тыгак ваш серкалымаш, шкелык йыҥгыр, роскот шотышто, у причёскым ойырымо мартеат лийын сеҥа;
• Эмоциональный лӱҥгалтыш — ондак абьюзер эн сай да поро кумылан айдеме лийын кертеш, но тудлан келшыдыме иктаж-мо лийын кудалта, тудо тунамак тираныш савырна. А вара тидын олмеш кугу йӧратымаш нерген чон почмаш толеш;
• Критике ден акым йомдарымаш — агрессор чыла денат, тидын шотышто жертве денат, эреак ок келше, ок келше тудын чийымыже, мутланымыже, тудын компанийже. Абьюзер надырын коржмо вержым, комплексшым темда, тыге шкем аклымыжым шалатынеже да надырымс шке декыже кылден шындынеже. Тудым тыгак калык ончылнат мыскылен кертеш;
• Социальный изоляций — абьюзер надырын шкалан лишыл, тудлан шӱкалтышым ыштен да агрессорын деструктивный манме койышыжлан «шинчам почыктен» кертше еҥ-влак дене кылым кучымо ваштареш ойла;
• Газлайтинг — агрессор шке надыржым ӱшандарыкта, пуйто тудо йыр чыным шот дене умылен ок нал, эмоцийже дене тӧрсыран улеш, шарнымаш шотышто тудын нелылык уло, психологий пӱтыркалымаш полшымо дене шке партнёржым тудын «шотдымылыкыштыжо» ӱшандарыкта.

Абьюз тип-влак

Абьюз тӱрлӧ формо дене почылт кертеш:

• Физический — вий-ӱнарым кучылтын ӧкымлымаш, тышке кырымаш, перымаш, пиктымаш, объект-влакым надырлан кудалтымаш да, жертвын могыржылан эҥгекым кондаш да тудын койышыжым шке велышкыла темдалаш манын, кеч-могай вес тӱрлӧ контакт. Южо абьюзер-влак, надырым савыраш манын, моло-влаклан, мутлан, йоча-влаклан але сурт вольыклан эҥгекым кондат;
• Психологическй (эмоциональный) — жертвын шкалан акым пуымыжым локтылшо але тудын шке эрыкшым эскерен, мутлан, куснылмыжым эскерен, шогышо койыш. Тышке тыгак лӱдыктылмаш, петырымаш да калык ончылно ӱлыкӧ шындымаш, чарныде ыштыме критике, аклыдыме ой да мыскылымаш пурат. Тиде тип шолып але раш формо дене почылт кертеш;
• Экономический (финансан) — жертвын шкенжым шке ончен кертме йӧнжым шыгыремдыме дене эрыкым да эрыкан улмым шижмашыжым кораҥдаш тӧчымаш. Партнёрын оксажым эскерен шогымым, шкевуя пашадарым ыштен налашыже чарымым, тыгак тцӱрлӧ йӧным кучылташ корным петырыме наказанийым пуртен кертеш;
• Половой (сексуальный) — вий-ӱнарым кучылтмо дене лӱдыктылын, партнёр дене сексуал кылыш пураш ӧкымлымаш. Абьюзер шке кумылжым да йодмашыжым шукташ гына айдемым кучылтеш. Жертвын кумылжо шотыш огеш налалт. Тыгак надырын кумылжым ончыде кид дене тӱкнымаш але шупшалмаш;
• Социальный — абьюзын тугай формыжо, кушто ик айдемат, тыгак тӱшка еҥат агрессор але жертве лийын кертеш. Мутлан, буллингын жертвыже да тудым индырыше еҥ тӱшка але кычалтылше начальник ден тудын подчинённыйжо.

Three Hands-ын шымлыме уверже почеш, абьюз шукыж годым шке кӧргыштыжӧ иканаште икмыняр типым вераҥда, тидлан кӧра чумыр чот гыч 95% жертве нуным эскерен шогаш тӱҥалмым пален налын огыт керт.

Пӧръеҥ ден ӱдырамаш абьюзын ик ойыртемышт тыште: шке партнёржылан уда шӱкалтышым ышташ манын, нунын кокла гыч кажныже тӱрлӧ йӧным кучылтеш. Пӧръеҥ-влак, ӱдырамаш дене таҥастарымаште, чӱчкыдын вий-ӱнар дене да сексуал ӧкымлымашым кучылташ мелын улыт.

Молан жертвылан абьюзив вашкыл гыч лекташ йӧсӧ

Психолог-влакын мутышт почеш, абьюзив вашкыл таза дечын сырымашын да ваштӱкнымашын типышт дене ойыртемалтыт: «Ваштӱкнымаш ден сырымаш дене таҥастарымаште, абьюз годым вашкылыште роль да власть кӧ дене улмо эре раш шеледалтыныт. Тиде вашкылыштак жертве абьюзер лийын ок сеҥе». Вес семын, жертве ден агрессор верышт дене вашталт огыт керт, да жертве икмыняр амаллан кӧра тиде вашкылым кӱрлын ок керт, нунын коклаште:

• Лӱдмаш. Жертве лӱдеш: жертве агрессорын эскерен шогымашыже гыч лекташ тӧча гын, агрессор поктылаш да лӱдыктылаш тӱҥалеш. Тыге пале: США-се 2 млн ӱдырамаш кажне ийын шке партнёрышт деч кугу эмганымашым налыт.
• Эрыкдыме лиймаш да кылдалтмаш. Жертвын шкенжын финансше, паша верже, илыме верже уке да, абьюзерын ончымыжо дене илен, тӱрыснек тудын дене кылдалт шога. Адакшым жертвын агрессор деке виян эмоциональный шӱмешкымыже уло. Тиде тыгак «Стокгольмысо синдром» семын почылт кертеш, кунам жертве абьюзерым аралаш тӱҥалеш, молан манаш гын эмоциональный вер вашталтмаш да умылымаш вашталтымаш лиеш, да жертве йӧратен шында да кылдалтеш.
• Ешым керек-кузе гынат арален кодаш шонымаш. Агрессор дене пырля ыштыме йоча-влак улмо, нуно «тичмаш ешеш кушкышт манын», жертвым вашкылым арален кодаш ӧкымла.
• Ӱшан. Жертве ужеш: абьюзер южгунам шкенжым шот дене куча да нимогай эмоциональный виешлымашым ок ыште, сандене шкенжым иллюзий дене лыпландара: неле жап шеҥгелан кодын, а ончылно нуным пиалан ончыкылык вуча.
• Шкем шке ӱлыкшын аклымаш. Агрессор шке чын тӱсшым жап эртымеке веле ончыктен гын, жертве амалым шке кӧргыштыжӧ кычалаш тӱҥалеш, да тудын шкем шке аклымашыже вола. Ик жап гыч жертве шонкалаш тӱҥалеш: саде партнёр деч моло нигӧ тудым йӧратен ок шынде, да лач тудо гына чытен кертеш.

Абьюза цикл

Абьюзын раш цикличность манмыже уло. Вес семын, тыгай пагыт лиеда, кунам абьюзер шкенжым шот дене куча — тиде жертвым луген кертеш, тидлан кӧра тудо ӱшанаш тӱҥалеш, пуйто «тирааний» пытыш да вашкыл умбакыже таза лиеш.

Абьюз цикл тыгай йыжыҥла гыч шога:

1. Идеализаций. Абьюзер жертвым йӧратымаш да азапланымаш дене вӱдылеш, шкенжым аклыме да шонымо семын шижыкташ тарата. Туге гынат агрессор шкелык чекым моткоч устан пӱтыркала да пудыртылеш. Мутлан, тудо моткоч писын йӧратем манын каласен, вашкылым тӱҥалаш темлен, а южгунам ты вер гыч куснаш але палыме лийме деч вара вашке ушнаш темлен кертеш.
2. Чытамсырлык. Агрессорын чылт естественный манме нелылыкше лектын кертеш, но реакций — мӧҥгешла. Тидлан кӧра абьюзер уда эмоцийым шке жертвыжлан кудалта: игнорироватла, нелеш налеш, лӱдыктылеш, титакым тушка.
3. Виешлымаш. Чытамсырлык эн кӱшкӧ шумеке, агрессор психологий, физический, сексуал да моло сынан виешлымым кучылташ тӱҥалеш. Тидлан мут кучымым тудо чӱчкыдынак партнёрлан кусара («Тиде тый мыйым шуктенат»).
4. Сӧрасымаш. Вашкыл кӱрылтмашке шумым абьюзер умылымеке, тудо уэш жертвын ӱшанжым пӧртылташ тӧча: проститлаш йодеш, газлайтитла. Южо годым моторын ончаш — пӧлекым, пеледышым пӧлеклаш, вашлиймашышке коштыкташ — тӱҥалеш.
5. Ласкалык. Пӱтынь циклын «мӱй тылзе» маналтмыже. Тиде татыште вашкыл адакат таза семын кояш тӱҥалеш, но чытамсырлыкын вес катализаторжо марте веле. Вара цикл угыч тӱҥалеш.

Тыгак ончо

• Буллинг
• Газлайтинг
• Мӧҥгысӧ виешлымаш
• Йӧратымаш партнёр могырым виешлымаш
• Сай илышан огыл еш
• Жертвым титаклымаш
• Пырля эрыкдыме вашкыл
• Фемицид

Палемдымаш

Литератур

• Cui, Naixue; Liu, Jianghong. Physical Abuse, Emotional Abuse, and Neglect and Childhood Behavior Problems: A Meta-Analysis of Studies in Mainland China (англ.) // Trauma, Violence, & Abuse : journal. — 2018. — Vol. 21, no. 1. — P. 206—224. — ISSN 1524-8380. — doi:10.1177/1524838018757750.
• Dutton, D. Male abusiveness in intimate relationships (англ.) // Clinical Psychology Review : journal. — Pergamon Press, 1995. — Vol. 15, no. 6. — P. 567—581. — ISSN 02727358. — doi:10.1016/0272-7358(95)00028-N.
• Muelleman, Robert L; Lenaghan, Patricia A; Pakieser, Ruth A. Nonbattering presentations to the ED of women in physically abusive relationships (англ.) // ref=Muelleman|The American Journal of Emergency Medicine : journal. — 1998. — Vol. 16, no. 2. — P. 128—131. — ISSN 07356757. — doi:10.1016/S0735-6757(98)90028-6.
• Егорова М. С., Ситникова М. А., Паршикова О. В. Адаптация Короткого опросника Тёмной триады // Психологические исследования. — 2015. — Т. 8, № 43. — С. 1.
• Игнатова Е. С., Разводова Е. Д. Взаимосвязь негативных черт личности и склонности к абьюзингу в межличностных отношениях между мужчиной и женщиной // Социальные и гуманитарные науки: теория и практика : журнал. — 2019. — С. 608—609.
• Dr. Robin Stern. The Gaslight effect. — New York: Morgan road books, 2007. — 163 с.
• Bancroft Lundy. Why Does He Do That?: Inside the Minds of Angry and Controlling Men. — Penguin Group US, 2003. — ISBN 1-101-22073-2.
• Бэнкрофт, Ланди. Почему он делает это? Кто такой абьюзер и как ему противостоять / Переводчик: Ю. В. Рябинина. — Эксмо-Пресс, 2020. — 400 с. — ISBN 978-5-04-109495-9.
• Голикова Т. А. Лингвокультурологический словарь заимствований современного русского языка 2000-2020 гг.. — Москва; Берлин: Директ-Медиа, 2021. — 484 с. — ISBN 978-5-4499-2418-6.
• Далсегг А. На крючке. Как разорвать круг нездоровых отношений. — 2008. — 274 с. — ISBN 978-5-9614-4268-7.
• Здравомыслова О. М. Обыкновенное зло. Исследования насилия в семье. — М., 2003. — 416 с.
• Ильин Е. П. Психология агрессивного поведения. — СПб.: Питер, 2014. — 368 с.