Илен лекшын систематически йоҥылышыжо

РУВИКИ — эрыкан энциклопедий гыч материал
Тергыме статья
Илыше кодшын системан йоҥылышыжын классический примерже: пӧртылшӧ самолётлаште улшо рож-влак тугай верлам ончыктат, куштыжо локтылалтмаш фатальный огыт шотлалт. Моло вере локтылалтше самолёт-влак базыш пӧртыл кертын огытыл

Илен лекшын систематически йоҥылышыжо (англ. survivorship bias) — ойыркален налмын систематический йоҥылышыжын ик тӱрлыжӧ[1], когнитивный манме локтылмаш, кудыжо данный-влакым лончылымо тӱшкасе чыла чыла объект але еҥ-влак деч огыл, а лач «илен лекше» (нунын деч, кӧ сеҥымашышке шуын) объект ден еҥ-влак деч погымылан кӧра лектеш[2].

Тидлан кӧра шымлызе-влак закономерность манмым «илен лекше-влак» коклаште кычалаш тӧчат да шотыш огыт нал: шагал огыл кӱлешан увер «колышо-влак» (кӧмыт тыгаяк лектышыш толын кертын огытыл) коклаштат шылеш. Мутлан, компаний-влакын сеҥымашышт шымлалтеш гын, «илен лекше» да пеледше организаций-влак гына шотыш налалтыт, а панкрутыш лекше-влак огыл. Тидыже йоҥылыш иктешлымашке конден кертеш: могай фактор-влак сеҥымашке кондат, молан манаш гын шотыш налалтдыме данный-влак вес закономерностьым ончыктен кертыт[2].

Илыше кодшын йоҥылышыжо лекмын тӱҥ амалже — айдеме вуйдорыкын паша ойыртемже. Умылымаш годым йоҥылышым кораҥдаш манын, шкендычын иктешлымашет годым налаш лийше увер-влак деч веле огыл, но але марте погыдымо увер-влак дечат шӱкалалтын, критический манме шонкалымашым вияҥдаш, тунемме сценарий ден стереотип-влак деч кораҥаш кӱлеш[3][4].

Историй

Тӱҥалтыште илен лекшын йоҥылышыжым венгр математик Абрахам Вальд ужын шуктен. Кокымшо тӱнямбал сар жапыште тудлан, Статистике шымлыше тӱшкан Нью-Йоркысо лабораторийыштыже пашам ыштышылан, кӱлешан задачымн вашмутшым муаш кӱштеныт. Америкын чыла бомбардировщик-влакшак базыш пӧртылын огытыл. А мӧҥгеш пӧртылшӧ-влакын зенит артиллерий ден истребитель-влак деч ятыр шӱткалымаш кодын, но нуно иктӧр вераҥдалтын огытыл: утларакшым фюзеляжыште да моло ужашлаште, шагалрак — топливе системыште да ятырлан шагалрак — двигательыште лийыныт. Тидыже шӱткалыме верлаште броня утларак кӱлмым ончыктен мо? Вальд уке манын вашештен. Шымлымаш лачак ончыктен: тиде верлаште шӱткалалтше самолёт базыш эше пӧртыл кертеш ончыктен. Двигательыш але бензобакыш логалтыме самолёт строй гыч лектеш да ок пӧртыл. Тушман тул деч логалтымаш чынже денак (икымше лишеммаште) иктӧр вераҥдалтмылан кӧра пӧртылшӧ-влакын утларак шуко «яндар» верыштым пеҥгыдемдаш кӱлеш[5].

Тыгеракын, математик «илен кодшо-влакын» (пӧртылшӧ самолёт-влакын) сай опытыштым веле огыл, сай огыл, шымлыше тӱшка деч шылмаште кодшымат шотыш налын. Тиде когнитивный манме локтылмаш Абрахам Вальдын теорийыштыже «илен лекшын йоҥылышыжо» терминым налын[6].

Тыгай феноменым эше кугезе грек-влак эскереныт. Илен лекшын систематический йоҥылышыжо шотышто утларак лишыл ик эн тӱҥалтыш ойым мемнан эра деч ончычсо Диагор Мелосысо каласен. Цицеронын мутшо почеш, кунам Диагорын ик йолташыже, «теҥызыште тӱтан годым колымаш деч утлышо еҥ-влакын сӱретыштым да возен кодымо шуко табличкым храм-влаклан надыр шотеш пуымым» ончыктышыжла, тудым юмын улмыжлан ӱшанаш таратен ойлен, Диагор туран вашештен: «Тидыже тыге, тольык коклаштышт нунын табличкышт уке, кӧмытын корабльыштым тӱтан вӱд йымак колтен[2][7]. Тыгайрак каласымым акрет грек философ-киник Диоген шотышто ойлат. Товатмутым шуктымылан тауштымо шот дене Самофракийын святыньышкыже кондымо пеш шуко пӧлеклан ик еҥын ӧрмыжлан Диоген палемден: «Утлен кертдыме-влакат кондат ыле гын, нуно эшеат шукырак лийыт ыле»[8].

Тыгак «илен лекшын йоҥылышыжо» умылымашлан Сократын каласымыже лишылан, кӧлан драматург Еврипид Гераклитын возымыжым пуэн да тудын шонымыжым йодын. Сократ вашештен: «Мый мом умылышым гын, — пеш сай, тышечын иктешлем: молыжат, мом мый ыжым умыло, — тыгак пеш сай»[9].

Пример-влак

Илен лекшын йоҥылышжо шотышто пример-влак шанче пашаштат, кече еда лийше илышыштат вашлиялтыт.

Шымлымашлаште

  • Илен лекшын типичный манме йоҥылышыштым пырыс-влакын кӱкшыт гыч камвочмышт деч вара эмганымышт нерген 1987 ийыште эртаралтше шымлымашын авторжо-влак ыштеныт[10]. Нуно эскереныт: кудымшо пачаш гыч да ӱлычрак шуҥгалтше пырыс-влак кӱкшырак пачашла гыч шуҥгалтше да илен лекше пырыс-влак деч шукырак эмганышан лийыныт. Молан тыге лийме шотышто автор-влак эсогыл гипотезым луктыныт: пуйто нине янлык-влак кӱшнӧ шке капыштым лушкыдемден шуктат да тыгодым мландыш волен шогалаш эн сай позицийым налын шуктат, тидыже эмганымым шагалемда. Прессыште вуймут-влак шарленыт: пырыс-влаклан кугу кӱкшыт гыч камвозаш лӱдыкшыдымырак. Тидым 1990-шо ийлаште гына шӧреныт: шымлымаш негызыште, очыни, статистике локтылалт пуалтын. Тушто камвочмо деч вара илен лекше пырыс—влак гына шотыш налалтыт, моло-влакым ветклииникыш просто огыт кондо. Садлан нунын колен шуҥгалтше пырыс-влак нерген уверышт уке, но тыгодым раш коеш: кӱкшӧ пачашла гыч шуҥгалтше-влак коклаште тыгайже шукырак[3].
  • Тыгак дельфин-влакын порылыкышт нерген шарлыше шонымаш пале, тудо ийше-влакым сер деке шӱкышӧ янлык-влак нерген нунын каласкалымашешышт негызлалтын, но кӧмытым мӧҥгеш шӱкеныт, нунын деч увер уке[11].
  • Илен лекше еҥын йоҥылышыжо шотышто палыме пример — кӱшыл шинчымашын йӧрдымӧ улмыжо нерген шонымаш. Тудо шуко шотышто тыгаеш негызлалтеш: Билл Гейтс, Стив Джобс, Марк Цукерберг гай палыме амалкалче ден миллионер-влак вузысо диплом деч поснат сеҥымашан компаний-влакым негызлен кертыныт. Но чынже дене нунын примерышт шарлыше огыл. Ик-кок еҥ веле тыгай сеҥымашышке шуын кертыт, да кеч-кунамжат тиде илыш йӧнын моткоч шкешотан келыштаралтмашын да шуко факторын чумыргымыжо гыч лектын шога. Тунеммашат, очыни, сеҥашак полша[2]. Америкысе компаний-единорог-влакым негызылше гыч 4 %-ын гына дипломышт уке[12]. Диплом амалкалче-влаклан веле огыл полша. Кӱшыл тунеммашан кокла статистике еҥ карьерым ыштымаште тудым налаш йӧнжӧ лийдыме дечын утларак сеҥышан[13]. Вузын дипломжо дене кӱкшӧ пашадаран пашам муаш куштылгырак[3].
  • «Джон Смит деч сеҥымашын секретше-влак» гай книга-влак тыгак илен лекшын йоҥылышыж дене языкан улыт: тыште чын фактше тиде гына — условный Джон Смитын бизнесше (кызытеш) вораҥдаралт шога. Стивен Левитт, «Фрикономикын» авторжо кок тыгай произведенийым лончылен да рашемден: возымо татлан тушто моктымо шуко компаний кризисым чытеныт, а южышт йӧршешак улмым чарненыт. Тыгеракын, «дисциплинын культуржо» — але эше иктаж-мо, можо нунылан пуйто чот вораҥашышт полшен, — умбакыже нунылан полшен огыл[14]. Вораҥдаралтше икмыняр «Джон Смитмытын» пашаштым нунын йорлештше конкурентыштын пашашт дене таҥастараш утларак пайдале лиеш ыле: лачак тиде ончыктен кертеш, нунын могай пашашт — ала, лийын кертеш, ӧрдыж фактор-влакат — чынже денак ойыртемым ыштеныт[15].
  • Пашам аралыме шотышто шымлымаш теве мо дене нелемеш: пашам ыштымашын неле келшыкшылан келыштаралтдыме пашазе-влак вашке каят («таза пашазын эффектше» маналтеш)[16].
  • Илен лекшын йоҥылышыжо медицине шымлымашлаштат пале лиеш. Шанчыеҥ-влакын иктаж-могай черланымашын илен лекме палдыртышыжым рашемдыме годым статистикыш тугай пациент-влак гына логалыт, кӧмытлан диагнозым шынден шуктеныт. Диагнозым шындымешке колышо пациент-влак ойырен налмашке огыт логал. Тидыже чын лектыш[16]ым шояклымашке шукта[2].

Тӱвыра сферыште

  • Ондак оралте-влакым пуйто кызытсе деч утларак моторым да чоткыдым чоҥеныт манын пеҥгыдемден ойлымаш чын огыл, молан манаш гын тиде критерийлан келшыдыме-влакым пуженыт кораҥденыт, а реставрироватлен огытыл[4].
  • Ожнысо тукым машина-влак гыч утларак сайын ыштыме-влак кодыт, тидыже нуным ожно пӱтынек сайынрак ыштеныт манмым ок ончыкто. Ретроавтомобиль-влакын сайлыкышт нерген лач кече марте аралалтше образец-влак гоч гына ойлаш лиеш. Но чынже дене нуно моло келшыкыште кучылталтше тоштер экспонат улыт: корно укеаныште коштын огытыл, пробкылаште шоген огыл, тыгак писылыкым 50 км/ш деч шукылан кугемден огытыл[6].
  • Классике — тиде сымыктышын жап дене тергыме произведенийже. Но тидыже классике сымыктышын кызытсе деч сайрак улмыжым ок ончкто, молан манаш гын ончысо пагытласе «начар» паша-влак мемнан жап марте лачак толын шуын огытыл але ынде шагал специалистлан гына палыме улыт[4].

Маркетингыште

  • Илен лекшын систематический йоҥылышыштыжо рекламщик ден маркетолог-влак модыт. Кеч-могай косметике наста да сурт кокла технике, медикамент, вургем да молат сай могыр гыч гына сӱретлалтыт. Сату але суаплык кумылым волтеныт, келшен огытыл, кӱлдымаш лийыныт але конкретле ситуацийыште зиянле лийыныт, рекламе тӱрыснек шып улеш.

Сурт коклаште

  • Илен лекшын йоҥылышыж дене тидымат умылтараш лиеш: лачак шкендын гына илыш опытеш негызлалтше ятыр каҥаш кӱлдымаш лийыт. Мутлан, айдеме черым сеҥен кертын гын, тудлан тыге чучын кертеш, пуйто тудын тидлан кучылтмо стратегий молыланат полшен кертеш. Но тудо черым сеҥымашке кондышо пеш шуко факторым шотыш ок нал. Моло еҥын илышыштышт нине фактор-влак лийынат огыт керт[3].
  • Уверым нален кертме шотышто парадоксат илен лекшын йоҥылышыжым шараш полша. Тудо тыгай лиеш: еҥ-шамыч чынак тыге пытышаш лийшашым тидлан кӧрат шотлен кертыт — тыгай мучаш нерген утларак увертаралтеш:
    • ала-кушто самолёт сӱмырлен але врач-влак колымашке шуктышо йоҥылышым ыштеныт гын, тӱшкаувер йӧнлаште тидын нерген статья лектеш. Кеч, статистикылан келшышын, шуко самолёт мландыш сайын волен шинчеш, а врач-влак чӱчкыдынжӧ чын пашам ыштат, инфоамалжылан утларакшым уда сюжет-влак лийыт. Тидлан кӧра южо еҥын шонымаш шочеш: чоҥештылаш лӱдыкшӧ, а чыла врач-влакыт компетентный огытыл[2].
    • вес пример — шанче журналлаште возалташ але ончашлан статья-влакым оксала налаш кӱштен йодмашан савыкталтше статья-влак дене таҥастарымаште куштылгын налаш лийше савыкташлам кучылтмаште утларак каньыл йӧн (англ. publication bias). Тыге, йодыштмо еҥ-влак утларакше пеҥгыдемден ойленыт: пуштедымаш шкем пуштмаш дечын утларак лиеда. Чынжым гын шкем пуштмаш кок пачаш чӱчкыдынрак лиеш. Но нунын нерген СМИ-ште шуэн увертарат, сандене еҥ-влак тидым утларак шуэн лийшылан шотлат[17].

Йоҥылыш деч утлаш йӧн-влак

Илен лекшын йоҥылыш дене кучедалаш критический шонымашым вияҥдыше тӱҥ йӧн-влак пайдале улыт[2][3]:

  • эн ончычак могай факт ок сите — терген налман да вишым тӧрлатыман;
  • «илен лекше-влак» нерген увер уло гын, тыгак йӧршеш ваштарешла факт-влакым муаш кӱлеш;
  • кӱлешан пунчалым лукташ задаче шога гын, паузым налаш кӱлеш: жап илен лекшын йоҥылыш-влакшын лӱдыкшыштым иземдаш да ситуацийын чыла могыржымат ончалаш йӧным ышта;
  • увер шотышто пагалыман кумыт деч шагал огыл возымым кучылташ кӱлеш[6].

Тыгак ончо

  • Когнитивный манме шояк-влакын спискышт
  • Селективный манме умылымаш
  • Антропный манме принцип
  • Шем йӱксӧ (теорий)
  • Айдеме фактор

Палемдымаш

  1. Scientific American. Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Что такое «ошибка выжившего»: примеры из жизни и бизнеса, <https://trends.rbc.ru/trends/social/614b1ae49a794765f427679c>. Проверено 19 шорыкйол 2024.. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Постникова И. Ведь у Стива Джобса получилось: что такое ошибка выжившего. Т — Ж. Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Систематическая ошибка выжившего. Persfinance. Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  5. Ellenberg J. How Not to be Wrong: The Hidden Maths of Everyday Life (англ.). — [S. l.]: Penguin Books Limited, 2014. — 480 p. — ISBN 9780718196059.
  6. ↑ Forbes (11 ӱярня 2022). Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  7. Марк Туллий Цицерон. Кн. III. XXXVII (89) // Философские трактаты. О природе богов. — М.: Наука, 1985.
  8. Диоген Лаэртский. О жизни, учениях и изречениях знаменитых философов. — 2-е изд. — М.: Мысль, 1986. — С. 232. — 572 с.
  9. ↑ Сократ. Aforisimo.ru. Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  10. ↑ Whitney W. O., Mehlhaff C. J. High-rise syndrome in cats (англ.) // J Am Vet Med Assoc. — 1987. — Vol. 191 (11). — P. 1399–1403.
  11. ↑ Michaels R. Transactions and Strategies: Economics for Management (with InfoApps) (англ.). — Cengage Learning, 2010. — P. 21–23. — ISBN 9781111779856.
  12. ↑ Рудич К. Как мыслят предприниматели: 7 выводов учёных. Т — Ж (25 сорла 2023). Дата обращения: 19 шорыкйол 2024.
  13. ↑ Al-Shuaibi A. The Importance of Education (англ.) // Community College of Qatar. — 2014.
  14. ↑ Levitt S. D. From Good to Great... to Below Average (англ.). Freakonomics (28 сӱрем 2008). Дата обращения: 19 шорыкйол 2024. Архивировано 26 шыжа 2016 года.
  15. ↑ Business Advice Plagued by Survivor Bias, A Smart Bear, 2009-08-17, <https://web.archive.org/web/20161111033328/http://blog.asmartbear.com/business-advice-plagued-by-survivor-bias.html>. Проверено 19 шорыкйол 2024.. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Максимов С. А., 2015, с. 10.
  17. ↑ Юдковский Э. Доступность. LessWrong. Дата обращения: 19 шорыкйол 2024. Архивировано 15 пеледыш 2017 года.

Литератур

"https://mhr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Илен_лекшын_систематически_йоҥылышыжо&oldid=352158" гыч налме