Витязь
Витязь — Акрет Русьышто лӱддымӧ сарзыеҥ, патыр[1].
Витязь-влак князьын але сарзывуйын дружиныштыже службышто шогеныт[2] да лӱддымылык, честь да ӱшанле улмышт дене ойыртемалтыныт, тидыже нуным кокла курым Европысо рыцарь-влак деке лишемда. Витязь-влак шукыж годым поян радам гыч лектыныт, шке службыштлан пашадарым налыныт[3]. Нуно сарзе походыш каеныт, тушман-влакын керылт пурымышт деч чекым араленыт, торгаен иленыт, мланде озанлыкым вӱденыт да Русьысо политик илышыш ушненыт. Витязь-влак кугыжанышын кокла курымысо обществыштыже кугу рольым модыныт да рыцарьлык лӱддымылык ден чапын символышт лийыныт[4].
Патыр-влак дене — ӧрыктарыше виян еҥ-влак дене — таҥастарымаште кугыжаныш службышто улшо витязь-влак квалификациян сарзыеҥ лийыныт. Витязьын сынже пеҥгыде капкылан, кугу, уста сарзе, сар пашаште пиалан да сарзе усталыкым пеш чаплын палыше семын сӱретлалтеш[5]. Кугезе руш витязь-влакын сарзе подвигышт, чолгалыкышт да вийышт нерген шуко возен коыдмашыште ойлалтеш, но нунын подвигышт поснак уш гыч улшо калык творчествыште: йомаклашке, летопись ден былинылашке — шыҥеныт[3].
Этимологий ден значений
Фасмерын Этимологий мутерже дене келшышын, «витязь» мут vikingr (викинг) акрет норвег мут гыч лектеш[6]. Но кызытсе шымлызе-влак тиде пеҥгыдемдымым келесырын ончат[7][8]. Тыгодымак Фасмер ушештара: «витязь» шомак общеславянский, тидыже скандинавысе гыч кӱсынлымӧ нерген версийым йӧсын умылтарыкта. Тылеч посна шарныман: скандинавысе -ing суффикс акрет рушлаште -язь семын огыл, а -яг семын пуалтын: vaering — варяг, kulfing — колбяг. «З» кугезе руш грамматикын правилже почеш лачак шукылык числаште веле лектын: варяг — варязи, аналогично с ятвяг — ятвязи и печенег — печенези. Тидлан кӧра скандинавысе viking закон семын «викяг» але, гипотетике велым k/t вашталтмым шотыш налын, «витяг» лийшаш ыле, но нигузе «витязь» огыл[6].
Поляк-чех-лужицк шымлыше-влак А. Брюкнер, К. Махек да Х. Шустер-Шевц хронологий да фонетике амал дене мутым йӧршын славянынлан шотлат. Пытартышыже мутым *vitь — «сонарлен мумо, трофей», тошт.слав. възвить — «пайда, лектыш, парыш» гыч гыч лекше «имнешке сарзыеҥ» манмым ожнысо палемдымаш семын луктеш[9].
Эше ик версий почеш, «витязь» мут «витингас» мут «витингас» прусский мут гыч лектеш — «лӱмлӧ имнешке сарзыеҥ, рыцарь». Таҥастараш: литва йылмыште тудлан «витис» мут келшен толеш — «лӱмлӧ имнешке сарзыеҥ, рыцарь». Лач тиде этимологий «т» букван лекмыжым умылтара, а «к» буква лекмым огыл[10].
Икымше гана «витязь» мут 1460-шо ийлаште «Жаплык повестьын» Переяслав летописьыште пуымо интерполяцийыштыже вашлиялтеш[11].
XI-XVII курымласе мутер руш летописьлаште терминым кучылтмым, мутлан, Переяслав летописьлаште, «князьын дружиныж гыч, корольым аралыше гыч сарзыеҥ» значений дене ончыкта. XV–XVII курымышто мут рыцарьлык роман-влакым кусарыме годым «лӱддымӧ сарзыеҥ, патыр» значений дене кучылталтеш[2][11]. П. Я. Черных рашемда: мут XV курым деч ондак огыл лектеш да шуэн кучылталтеш, а В. Д. Кузьмина палемда: тудо шкеж дене «лӱддымӧ» лӱм мутым алмашта. Эсогыл эскераш лиеш: XV курымышто утларак чӱчкыдын тиде мутым Ефросин Белозерский кучылтеш[11].
Брокгауз ден Ефронын энциклопедий мутерышт увертара: мут чӱчкыдынраше руш калык йомаклаште «сеҥыше, лӱддымӧ, рыцарь, патыр» значений дене вашлиялтыт[12]. Руш йылмын Калыкле корпусыштыжо мутын эн чот чӱчкыдын кучылталтмыже XIX курым тӱҥалтышыште палемдалт кодын, варажым изишак писешт каен, жап шотдене тидыже А. С. Пушкин ден М. Ю. Лермонтовын литератур пашашт дене лачеш толеш[13].
Культурышто
- «Игорьын полкшо нерген Мут» поэме
- Шота Руставелин «Тигр коваштан витязь» поэмыже
- Александр Пушкинын «Руслан ден Людмила» поэмыже
- Виктор Васнецовын «Игорь Святославичын половец-влак дене кредалмыж деч вара» (1880), «Витязь корнывожышто» сӱретше-влак (1882)
Тыгак ончо
- Патыр
- Кмет
- Викинг
Палемдымаш
- ↑ Витязь // Большой толковый словарь русского языка / гл. ред. С. А. Кузнецов. — СПб.: Норинт, 1998.
- ↑ 2,0 2,1 Витязь // Словарь русского языка XI–XVII вв.. — М.: Академия наук СССР, 1975. — С. 194. Архивировано 15 вӱдшор 2021 года.
- ↑ 3,0 3,1 Андрей Прохоров. Витязи Руси. А. Прохоров. art-prokhorov.com. Дата обращения: 21 кылме 2023.
- ↑ Русские витязи древней Руси. Rebusnik.ru. rebusnik.ru. Дата обращения: 21 кылме 2023.
- ↑ Сергей Колибаба. Витязь — этимология. Проза.ру. proza.ru. Дата обращения: 21 кылме 2023.
- ↑ 6,0 6,1 Витязь // Этимологический словарь Макса Фасмера.
- ↑ Федченко О. Д., 2023, с. 9–10.
- ↑ Ларионов В., 2005.
- ↑ Шустер-Шевц Х., 1986, с. 232.
- ↑ Древнерусский витязь как пишется. Портал по правильному написанию слов. pishigood.ru. Дата обращения: 21 кылме 2023.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Бобров А. Г., 2007.
- Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. — 1890–1907.
- ↑ Распределение результатов поиска по датам (частота на миллион словоформ) с 1682 по 2022. Национальный корпус русского языка. processing.ruscorpora.ru. Дата обращения: 21 кылме 2023.
Литератур
- Бобров А. Г. Существовал ли Мусин-Пушкинский сборник со «Словом о полку Игореве»? (об одном заблуждении Эдварда Кинана) // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — 2007. — № 1/2. — С. 39–51.
- Ларионов В. От царской Скифии к Святой Руси. — М.: Яуза : Эксмо, 2005. — 640 с. — ISBN 5-699-10154-3.
- Федченко О. Д. Тризна: этимология термина // Гуманитарные исследования. История и филология. — 2023. — № 9. — С. 7–14. — doi:10.24412/2713-0231-2023-9-007-014.
- Шустер-Шевц Х. Древнейший слой славянских социально-экономических и общественно-институциональных терминов и их судьба в сербо-лужицком языке // Этимология. — М.: Наука, 1986. — С. 224–239.