Антиохий
| Акрет ола | |
| Антиохий | |
|---|---|
| акр.-грек Ἀντιόχεια ἡ Μεγάλη | |
 Антиохийын картыже акрет да акрет деч варарак жапыште | |
| 36°12′17″ с. ш. 36°10′54″ в. д.GЯO | |
| Эл | |
| Негызлалтын | м. э. деч ончыч 300 ий |
| Негызлыше | Селевк I Никатор |
| Пытарыме | 1268 ий |
| Калык-влак | грек, сириец, араб, армян-влак |
|
|
|
 Медиафайлы на РУВИКИ.Медиа | |
.svg)
Антиохий[2], тыгак Антиохий-на-Оронте (акр.-грек Ἀντιόχεια ἡ ἐπὶ Ὀρόντου, Антиохий-на-Да́фне, акр.-грек Ἀντιόχεια ἡ ἐπὶ Δάφνῃ, Антиохий Великий, акр.-грек Ἀντιόχεια ἡ Μεγάλη) — кызытсе Турцийын кумдыкыштыжо Анатолий ден Сирийын серлаж коклаште верланыше акрет годсо эллин ола. Акрет сӱмырлышӧ ора кызыт Хатай турко вилайет рӱдолаже Антакья олашке пурат.
Ола Кокымшо Храм пагыт мучаште эллин иудаизмын тӱҥ рӱдерже лийын да эр христианстве шочмаште шкенжын кужу ӱмыран улмыжлан да фундаментальный рольым шуктымыжлан «христианствын шепкажлан» шотлалтынДеян. 11:26).
Кокла курымлаште ола сарлан, мланде чытырналтмылан да торгайыме корно-влак вашталтымылан кӧра шке лӱмлыкшым йомдарен. Но Левантыште да эрвел Средиземноморьеште кугу значениян улшо Антиохийысе православный патриархат пелен тудын лӱмжӧ кызытат аралалт кодеш.
Олам чоҥымаш
Антиохийым Селевк I Никатор, Александр Македонскийын ик полководецше, мемнан эра деч ончычсо 300 ий шошым негызлен. Архитекторжо Ксенео (Ксеней) лийын, а пашам Аттай, Перит да Анаксикрат вуйлатеныт. Икмыняр изирак олам иктыш ушымо: Лополис, Иоппа, Мероэ да Боттий. Олаште грек ден еврей-влаклан илаш верланаш разрешитленыт. Тушто демократиян муниципал правительстве улмаш, тышкак сенат пурен. Иоанн Малалан каласкалыме легенде почеш, негызым пыштыме деч ончыч Аматея лӱман ӱдырым надырлан конденыт, варажым тудым юмо семын увертареныт, а тудын шнуй верже ик эн пагалыме улмаш. Скульптор Евтихид вуйлатышын йодмыжо почеш тудын статуйжым ыштен. Селевк моло шнуй вер-влакымат, тыгак Афинысе храмымат, негызлен[4].
Ола урем-влак вияш лук дене ваш тӱкненыт, а верысе тӧнеж-влак (Буле да Архонт) тудым шкевуя улшо штатыш савыреныт, манаш лиеш[5].
Антиохийым тыгаяк лӱман моло ола-влак деч ойыраш тудым Оронтысо Антиохий (Орот эҥер деч) але Дафна (Дафна кӱвомышдеч) маныныт[3].
Селевкид-влакын кугыжанышыштын ныл рӱдолаже гыч иктышкыже ола пеш сайын, тушто илыше еҥ-влаклан географиян, сарзе да экономика велан йӧнлыкым пуэн верланымыжлан кӧра савырнен: Антиохий тамле дене чулымын торгаен да Порсын корно ден Кугыжан корно деч тораште огыл, шурным шочыктышо, лишне улшо курыкан (Стаурун ден Сильпион) Амука лӱман лоп верыште верланен, туштыжо аралыше ор-влакым чоҥаш лиеш улмаш[6]. Кумдаҥмыже семын, кузе Страбон ушештара, тудым Тетраполис (ныл ужашан ола) манаш тӱҥалыныт. Ола деч кечывалвелышкыла Антиох IV Эпифанын (Эпифанийын) негызлыме Епифаний кварталже лийын. Грек, сириец да еврей-влакын илыме олаште, кеч Пергам ден Александрий дене таҥастарымаште культур шотышто почеш кодын гынат, торгайымаш паша да промышленность кугу лийын[5].
Рим империйыште
Антиохий мемнан эра деч ончычсо 64 ий марте, тудым римлян-влакын руалтен налмешке, Селевкид-влакын рӱдолашт лийын. У кучем годым тудо Римын Сирий провинцийжын рӱдолаже лийын. Очыни, Антиохийыште илыше-влак 500 тӱжем утла еҥан эн шуко калыканыш варасе эллин пагытыште да Рим империй жапыште шуын, тидыже олам империйыште Рим ден Александрий деч вара кугыт шотышто кумшо да эрвел Средиземноморьеште ик эн кӱлешан олам ыштен[5]. Олаште тӱрлӧ храм, театр, акведук да терме-влак лийыныт. Антиохий тыгак Сирийыште Римысе гарнизонын штаб-пачерже лийын, тудын ик тӱҥ пашажлан империйын эрвел чекшым перс-влак кержалтме деч аралымаш шотлалтын[3].
Тиберийын вуйлатыме ийлаште ола кумдаҥын, тушто Епифанийым Тетраполисын моло ужашыж деч ойырышо 3200 колоннан проспект ышталтын. Варарак Римысе у ола-влакым чоҥымо годым Антиохийын проектше типовой лийын[7].
37 ийысе мланде чытырнымаш кугу эҥгекым конден, но цезарь Калигула Антиохийым уэш ыштен. Тит театрым чоҥен. Домициан — икмыняр терме ден Асклепийын Храмжым. Траян — кӱварым, циркым да эше термал ванным. Траянын вуйлатымыже годым, 115 ийыште, ола эше ик гана мланде сургалтмым чытен лектын, тудын деч вара ола уэш тӧрланен да утларак кугу лийын. Адриан Артемида лӱмеш да Юмышко савырыме Траян лӱмеш кок храмым чоҥен[7].
252 ийыште Сирийыш Шапур I вуйлатыме почеш Сасканидмыт керылт пуреныт, да власть перс-влак деке поро кумылан верысе дворянин Мариадесын кидышкыже логалын. Олан ужашыже уэш шаланен, а тӱҥ калыкшым Персийыш (Сузианышке) кусарен наҥгаеныт. Валериан I Антиохийым уэш тӧрлатен, но 260 ийыште перс-влак пӧртылыныт. 266 гыч 272 ий марте тронышто Зенобия шинчен[7].
IV курымышто Антиохий адак кӱлешан ола да цезарь Констанций Галлын резиденцийже лийын. 387 ийыште у налог «статуй восстаний» манмым таратен, тидын годым еҥ-влак цезарь-влакын да нунын еш еҥыштын статуйыштым сӱмырен кудалтеныт[7].
Христианствын рӱдыжӧ
Рим империй кучем йымалне Антиохий эр христианствын тӱҥ рӱдыжӧ лийын. Олаште еврей калык шуко илен, садлан тудо икымше миссионер-влакым сымстарен. Варарак Антиохийым христиан богословийын шепкаже манаш тӱҥалыныт, тудын дене богословийын Антиохийысе школжо кылдалтын. Тыште проповедник Иоанн Златоуст шочын кумалме пашажым тӱҥалын. Антиохийыште ик эн тошто ныл автокефаль черке гыч иктыжын — Антохийысе черкын — рӱдыжӧ лийын (олан лунчыргымекше, патриархатын административный рӱдыжӧ Дамаскыш кусаралтын)[8].
Ола йыр икмыняр грек, сирий, армян да латин монастырь-влак шогеныт. Мемнан эрасе 252 ден 300 ий коклаште Антиохийыште лу черке погынымаш эртаралтын, да тудо Константинополь, Иерусалим, Александрий да Рим дене пырля икымше вич патриархатын резиденцийже лийын[8].
IV курымышто Антиохийысе черке кӱлешан улмыж дене Римысе ден Александрийысе деч вара кумшылан шотлалтын да тудо 327 ден 341 ий коклаште ик эн ончыч куполан да мозаикан соборым чоҥен. Варарак, Константинопольын нӧлталтмыже да Иерусалимым патриархат шотышто нӧлтымӧ дене, тыгак ариан ересьын пашаж денат, тудын значенийже иземын[8].
Византий империйыште
IV—VII курымлаште Антиохий Византий кӧргышкӧ пурен. IV курымын кокымшо пелыже мучко Антиохий рим-византий Эрвелын эн кугу культур да интеллектуал рольжым налын. Лев I Макеллан вуйлатымыже годым (457-474) черетан мланде чытырнымаш лийын, тудын почеш еврей-влакым тӱшка дене пуштедаш тӱҥалыныт да кугыжаныш-влак кокласе сар ылыжын. 526 ийыште эше ик мланде чытырнымаш чырык миллион еҥын илышыжым наҥгаен. Олам Ефрем, Эрвел комитет да патриарх уэш тӧрлатеныт. Юстиниан I вуйлатымыже годым Антиохий шарлен да уэш тӧрлалтын, но 535 ий гутлаште тудо вес мланде чытырналтмаш дене шаланен да 538 ийыште тудым перс-влак айленыт, нуно мучаш марте шалатеныт. Калыкын кугу ужашыжым Экбатаныш кусарен наҥгаеныт. Перс-влакын каен пытымекышт, Антиохий тунар шаланен улмаш, Юстиниан I ончычсо деч изирак у олам (Феуполис — «Юмын Ола») негызлаш кӱштен, жап эртыме семын тудо Антиохий маналташ тӱҥалын. VII курым тӱҥалтыште, 602 ден 611 ийлаште, Ираклий I нуным поктен колтымешкыже, Сусанидмыт тудым кок гана толеныт[9].
Исламын озаланымыже, ыресан поход-влак да Антиохийысе княжестве
637-638 ийыште Антиохийым халиф Умар ибн аль-Хаттабын вуйлатыме почеш араб-влак руалтен налыныт. Араб-влак годым тудо изи ола марте туртын. Тушто Авасим лӱман пограничный военный организацийын штабше верланен да, 1084 ийыште турко-сельжук-влакын налмешкышт, ола шкежат чек воктелсе пеҥгыдемдыш лийын[10].
1098 ийыште, Икымше ыресан поход жапыште, кужу жап авырен шогымо деч вара Антиохийым крестоносец-влак руалтен налыныт, тудым шкеныштын ик княжествыштын рӱдолажым ыштеныт. Но крестоносец-влак олам Византийлан пуэн огытыл, а тыште шке кугыжанышыштым — Антиохийысе княжествым — негызленыт, тудо 1268 ий лийын. Антиохийын князьше Боэмунд Тарентысе лийын[10][11].
Антиохий княжестве Левантыште крестоносец-влакын моло кугыжанышышт дене таҥастарымаште кугыт шот дене кумшо ола лийын (туддеч изирак Триполи графстве гына лийын). Княжестве Средиземный теҥызын йӱдвел-эрвел сержым айлен, йӱдвелне Киликийысе кугыжаныш да Эдесысе графстве дене да кечывалвелне Триполи графстве дене чекланен. XIII курымышто тудын калыкше 30 000 наре еҥ лийын да утларакшым православий грек ден армян-влак гыч шоген. Тылеч посна, ола деч ӧрдыжтӧ икмыняр мусульман общине улмаш. Антиохиеш илаш верланыше ятыр крестоносецше шочынжо Нормандий ден кечывалвел Италий гыч лийыныт[12][13].
Мамлюкмытын озаланымышт да Антиохийысе княжествын сӱмырлымыжӧ
1268 ийыште олам мамлюкмыт руалтен налыныт, тудым мланде дене тӧремденыт. Мамлюк султан Бейбарсын Антиохийысе княжествым пытарымыже деч вара ола шке значенийжым йомдарен[11].
Антиохийым 1517 ийыште турко-осман-влакын руалтен налмекышт, тудо изи ял гай веле лийын. Антиохий Икымше тӱнямбал сар пытымеш Осман империйын ужашыже лийын кодын, тунам француз мандат дене Сирийлан пуымо. Ола ден тудын воктене улшо вершӧрлан Турций дене уэш ушнаш 1939 ийыште разрешитлен[10].
Кызытсе значений
Кызыт Антиохий Антакья ола да икгаяк лӱман район, Хатай турко илын административный рӱдыжӧ улеш[14][15].
2023 ий февральыште ола шалатыше мланде чытырнымашын эпицентрышкыже логалын[16].
Тыгак ончо
- Заяксартысе Антиохий
- Эллинизм
- Грек-Бактрий кугыжаныш
Палемдымаш
- ↑ GeoNames (англ.) — 2005.
- Агеенко Ф. Л. Антиохия // Словарь собственных имён русского языка. — М.: ООО «Издательство "Мир и Образование"», 2010. Архивная копия от 9 вӱдшор 2022 на Wayback Machine
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Antioch (англ.). Encyclopedia Britannica. Дата обращения: 26 теле 2023.
- рус.]. — Белгород : БелГУ, 2016. — Вып. 7. — (Мир поздней античности. Документы и материалы).
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Paul Kloeg. Antioch the Great: Population and economy of second-century Antioch (англ.). — Leiden University, 2013.
- ↑ Wilson N. G. Encyclopedia of ancient Greece (англ.). — New York: Routledge, 2006. — 592 p. — ISBN 978-0-415-97334-2.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Clyde E. Fant, Mitchell G. Reddish. A Guide to Biblical Sites in Greece and Turkey (англ.). — Oxford University Press, 2003. — 432 p. — ISBN 0198031890.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 The Eerdmans Encyclopedia of Early Christian Art and Archaeology (англ.) / Paul Corby Finney. — William B. Eerdmans, 2017. — Vol. 1. — P. 73-74. — ISBN 978-0-8028-9016-0.
- ↑ A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East: From the Ancient World to the Modern Middle East (англ.) / Spencer C. Tucker. — ABC-CLIO, 2009. — Vol. 6. — 2777 p.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Timothy E. Gregory. A History of Byzantium (англ.). — John Wiley & Sons. — ISBN 140518471X.
- ↑ 11,0 11,1 Ришар Ж. Латино-Иерусалимское королевство. — С. 41—43.
- ↑ Grousset, René. L'Empire du Levant, Histoire de la Question d'Orient (фр.). — Paris: Payot, 1949. — 648 p. — ISBN 2-228-12530-X.
- Вильгельм Тирский. История деяний в заморских землях / пер. М. М. Стасюлевича. — История средних веков в ее писателях и исследованиях новейших ученых. — СПб., 1887. — Т. III.
- ↑ Antakya'nın Kuruluşu (тур.). Antakya Belediye Başkanlığı. Дата обращения: 9 шорыкйол 2023.
- ↑ Büyükşehir İlçe Belediyesi, Turkey Civil Administration Departments Inventory. Retrieved 19 September 2023.
- The New York Times (1 шыжа 2023). Дата обращения: 9 шорыкйол 2023.
Литератур
- Брюн С. П.. Ромеи и франки в Антиохии, Сирии и Киликии XI—XIII в. М.: Маска, 2015. Том I—II.
- Курбатов Г. Л. Основные проблемы внутреннего развития византийского города (Антиохия в IV в.). Л., 1971.
- Смбат Спарапет. Летопись / Пер. с древнеармянского; предисл. и примеч. А. Г. Галстяна. Ереван: Айастан, 1974.
- Степаненко В. П. Государство Филарета Варажнуни (1071—1084/86 гг.) // Античная древность и средние века. Свердловск, 1975. Вып. 12. С. 86—103.
- Степаненко В. П. К датировке печати Тавтука, проедра и катепана Самосаты // Античная древность и средние века. 1995. Вып. 27. С. 58—62.
- Яхья Антиохийский. Летопись (извлечения)
- Antioch-on-the-Orontes: The Excavations. L.; Princeton, 1934—1972. Vol. 1-5.
- Bouchier Ed. S. A short history of Antioch: 300 B. C.-A. D. 1268. 1921.
- Cribiore R. The School of Libanius in Late Antique Antioch. Princeton: Princeton University Press, 2007.
- Downey G. A history of Antioch in Syria: from Seleucus to the Arab conquest. Princeton University Press, 1961.
- Downey G. Ancient Antioch. Norman, 1963.
- Downey, Glanville, A history of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab conquest. Princeton, 1961.
- Liebeschuetz J. H. W. G. Antioch: City and Imperial Administration in the Later Roman Empire. Oxf., 1972.
- Wallace-Hadrill D. S. Christian Antioch: a study of early Christian thought in the East. 1982.